Σε καλό μας τα γέλια!

Όλοι το κάνουμε και όλοι το απολαμβάνουμε. Ακόμα και τα ζώα. Το γέλιο μας συνδέει, ενισχύει τους δεσμούς μας και μας καθησυχάζει, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί και το μεγαλύτερο μυστήριο. Για ποιό λόγο γελάμε; Ο κάθε κωμικός μπορεί να διαβεβαιώσει ότι δεν γελάμε όλοι με τα ίδια πράγματα και στις ίδιες συνθήκες. Τι είναι αυτό, λοιπόν, που μπορεί να θεωρηθεί αστείο;
Η ψυχολόγος Patricia Keith-Spiegel προσδιορίζει τους λόγους για τους οποίους γελάμε:

Έκπληξη. Συνήθως γελάμε για να καλύψουμε την αμηχανία μας. Κάτι τέτοιο συμβαίνει συχνά όταν χωρίς να το θέλουμε κάνουμε ή λέμε κάτι ανόητο ή όταν μας ξεγελάνε. Αυτό προκαλεί έκπληξη. Ο θεατρικός συγγραφέας Abe Burrows λέει ότι ένα αστείο είναι μια μπαλιά με φάλτσο. Ξεκινάει ευθεία και λίγο πριν να φτάσει στο κοινό στραβώνει και καταλήγει αλλού. Ένα αστείο είναι μία ιστορία με αναπάντεχο τέλος που προκαλεί την έκπληξη. 

Εγώ και η γυναίκα μου τσακωνόμαστε συχνά. Τις μισές φορές γίνεται αυτό που θέλει εκείνη. Τις άλλες μισές αυτό που θέλει η πεθερά μου. - Terry Bechtol.

Ανωτερότητα. Όλοι οι άνθρωποι έχουν συνεχώς την ανάγκη να αισθάνονται ανώτεροι. Το χιούμορ καλύπτει αυτήν την ανάγκη με πολλούς τρόπους. Συνήθως γελάμε όταν άσχημα πράγματα συμβαίνουν στους άλλους (π.χ. όταν κάποιος πέφτει) ή σε βάρος ανθρώπων που θεωρούμε με κάποιον τρόπο κατώτερους από εμάς. Εκεί στηρίζεται και το αστείο ενάντια σε μειονότητες (π.χ. πόντιοι).

 'Τίποτα δεν σε κάνει να νιώθεις πιο χάλια από το να πηγαίνεις να ψωνίσεις σε ένα μαγαζί που το θεωρείς κατώτερό σου και κάποιος άλλος πελάτης να σε περνάει για υπάλληλο του καταστήματος. 

- Dennis Miller

Αλλά και εκείνοι που θεωρούμε ανώτερούς μας δεν γλιτώνουν από την κοροϊδία. Με αυτόν τον τρόπο αισθανόμαστε ότι τους κατεβάζουμε στο επίπεδό μας και τους εκδικούμαστε για τα αισθήματα ανεπάρκειας που μας προκαλούν. Όσο πιο μεγάλο είναι το πρεστίζ του στόχου τόσο πιο μεγάλη είναι η ανάγκη μας να του επιτεθούμε.

Το χιούμορ επίσης καθησυχάζει τις ανασφάλειές μας. Αντί να κάνουμε το δύσκολο και να επιτύχουμε κάτι αξιόλογο και έτσι να αυξήσουμε το πρεστίζ μας, κάνουμε το εύκολο και κοροϊδεύουμε τους ανώτερούς μας. Με αυτόν τον τρόπο μειώνουμε το δικό τους πρεστίζ και τραβάμε την προσοχή σε εμάς. Το αστείο έχει σαν αφορμή τις κακοτυχίες εκείνου που φοβόμαστε. Το χιούμορ είναι το όπλο του καταπιεσμένου, είπε ο ψυχολόγος Harvey Mindess.


Όταν κάνουμε χιούμορ μεμονωμένα ο στόχος μας είναι σχεδόν πάντοτε προς τα πάνω, προς άτομα που θεωρούμε ανώτερα. Όταν κάνουμε χιούμορ σε ομάδες τότε ο στόχος είναι προς τα κάτω, προς άλλες ομάδες ή ανθρώπους που δεν μοιράζονται τις πεποιθήσεις μας, ή τον τρόπο ζωής μας ή ότιδήποτε άλλο μας κάνει ομάδα. Ο Sigmud Freud είχε σημειώσει ότι το χιούμορ των ομάδων χρησιμεύει σαν τιμωρία για εκείνους που τολμούν να απομακρυνθούν από τους άγραφους "κανόνες" της κοινωνίας ενώ ταυτόχρονα ενισχύει την αίσθηση του "σωστού" σε εκείνους που επέλεξαν να τους τηρήσουν.
 

Ένστικτο. Όλα τα πρωτεύοντα γελάνε. Πρόκειται για έναν εξελικτικό μηχανισμό που αναπτύχθηκε στο νευρικό σύστημα και χρησιμεύει στο να ηρεμεί, να κατευνάζει και να αποκαθιστά το αίσθημα της ευημερίας. Τα πρωτεύοντα που δεν έχουν ικανότητα ομιλίας, όπως. π.χ. οι χιμπατζίδες, ενισχύουν τη συνοχή της ομάδας και τους δεσμούς φιλίας με χαμόγελα με κλειστό στόμα. Το ανοιχτό στόμα που αποκαλύπτει τα δόντια, αντίθετα, δείχνει φόβο ή επιθετικότητα. Στους ανθρώπους τα πράγματα είναι λίγο πιο πολύπλοκα. Το γέλιο με ανοιχτό στόμα που δείχνει τα δόντια χρησιμοποιήθηκε ως υποκατάστατο της επίθεσης. Ο θρίαμβος ακολουθείται από ένα χαμόγελο με ανοιχτό στόμα και έναν βροντερό ήχο από τον λάρυγγα. Δείτε την αντίδραση ενός ποδοσφαιριστή που σκοράρει. Δεν γελάμε μόνο όταν θέλουμε να πλησιάσουμε κάποιον αλλά και όταν θέλουμε να του σπάσουμε τα μούτρα. Το γέλιο ανακουφίζει την επιθετικότητά μας όταν η φυσική βία είναι απαγορευμένη.
 
Ασυνέπεια. Μια άλλη πηγή γέλιου προκύπτει όταν κάποιος φέρεται ή μιλάει ή νύνεται με ασυνέπεια σε σχέση με το περιβάλλον του ή τις συνθήκες. Κάποιος π.χ. που πηγαίνει σε μία κηδεία ντυμένος με λαμέ κοστούμι προκαλεί, εκτός από τον θυμό, και το γέλιο. Τέτοιου είδους ασυνέπειες δημιουργούνται όταν συνδυάζουμε δύο συνήθως αταίριαστες πράξεις ή σκέψεις. Οι εκπομπές με φάρσες σε ανυποψιάστους περαστικούς κάνουν αυτό ακριβώς.

Αμφιταλάντευση. Ένα αστείο ξεγυμνώνει και αποκαλύπτει την αλήθεια εκείνου που ακουμπάει. Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με το παράλογο ορισμένων αυστηρών κοινωνικών κανόνων που δεν στηρίζονται στην λογική, όπως π.χ. τα διπλά στάνταρ για τα φύλα (π.χ. ο γιός

μου μπορεί να γυρνάει αργά στο σπίτι αλλά όχι η κόρη μου) καταλαβαίνουμε ότι φανήκαμε ανόητοι τηρώντας τους κανόνες αυτούς χωρίς να τους αξιολογήσουμε πρώτα. Αυτό μας προκαλεί αμηχανία. Όπως και στην περίπτωση της έκπληξης, η αμηχανία προκαλεί νευρικό γέλιο. Σε έναν υποκριτικό κόσμο, η ειλικρίνεια είναι διασκεδαστική.

Η αμφιταλάντευση προκύπτει όταν έχουμε συγκρουώμενα αισθήματα για ένα θέμα όπως οι σχέσεις αγάπης/μίσους που αναπτύσσονται στις οικογένειες. Ο ανταγωνισμός δεν είναι άγνωστος μεταξύ συγγενών και αυτό μπορεί να δημιουργήσει αμφιταλάντευση και κωμικό δυναμικό. Το χιούμορ σε αυτές τις περιπτώσει καλύπτει τα αισθήματα ενοχής που έχουμε και είναι μία προσπάθεια να διατηρήσουμε την αξιοπρέπειά μας. Το αυτοσαρκαστικό χιούμορ σκοπεύει στο να καθησυχάσει το κοινό και έτσι να το θέσει υπό έλεγχο.

Ανακούφιση. Γελάμε όταν κάνουμε μία γκάφα για να μειώσουμε την ένταση αλλά συχνά επιλέγουμε συνειδητά να πάμε σε μία εκδήλωση όπου ξέρουμε ότι θα γελάσουμε προκειμένου να χαλαρώσουμε από τα άγχη της ζωής μας. Όταν έχουμε δεχτεί καταπίεση και γελοιοποίηση θέλουμε να γελάσουμε κάποια στιγμή κι εμείς σε βάρος κάποιων άλλων, συνήθως κατώτερων, που δεν μπορούν να γελάσουν με τη σειρά τους με εμάς.

Οπισθοδρόμηση. Ο Freud έλεγε ότι συχνά χρησιμοποιούμε το χιούμορ σαν δικαιολογία για να οπισθοδρομήσουμε σε μία πιο ανώριμη ή βίαιη συμπεριφορά. Όταν αρχίζουμε να γελάμε και να συμπεριφερόμαστε παιχνιδιάρικα δίνουμε το σήμα "τώρα παίζω". Αυτό αισθανόμαστε ότι μας δίνει το ελεύθερο να φερθούμε ανώριμα χωρίς συνέπειες και κριτική γιατί υποτίθεται ότι έτσι χαλαρώνουμε. 

Όταν βρισκόμαστε σε ομάδες υποτάσσουμε το δικό μας χιούμορ στο χιούμορ της ομάδας. Γελάμε όταν γελάει ο αρχηγός και δυσανασχετούμε όταν δυσανασχετεί εκείνος. Σπανίως απολαμβάνουμε το αστείο όταν γελάμε αντίθετα από το πλήθος. Αν ξεκινήσουμε να γελάμε πρώτοι και κανένας δεν μας ακολουθήσει στο γέλιο τότε αυτό κόβεται πολύ γρήγορα. Ακόμα και όταν φαιρόμαστε ανώριμα θέλουμε την αποδοχή των άλλων.

(Σκέψεις εμπνευσμένες από το βιβλίο Comedy Writing Secrets του Mel Helitzer)